ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΜΝΗΜΕΙΑ
Ο ΕΝ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΩ ΤΥΜΒΟΣ ΤΩΝ ΗΡΩΩΝ
(ἀπόσπασμα ἀπὸ ἐφημερίδα «ΑΘΗΝΑΙ» ἀριθμὸς 2 Φεβρουάριος 1911)
Ἡ ἐν Πλαταιαῖς μεγάλη τῶν Ἑλλήνων νίκη εἶχε συντελεσθῆ, καὶ οἱ εὐδαίμονες νικηταὶ εὐσεβεῖς, ὡς πάντοτε, ἐτέλουν χαριστήρια τοῖς θεοῖς καὶ ἀφιέρουν αὐτοῖς πλουσίας ἐξ ἀμυθήτων λαφύρων δεκάτας. Ἐπὶ δὲ τῆς χαλκῆς στήλης τῆς ὑποβασταζούσης χρυσοῦν τρίποδα -ἦτο δ᾿ ἀφιέρωμα τῷ ἐν Δελφοῖς Ἀπόλλωνι- ὁ κατὰ τὴν ἀείμνηστον ἐκείνην μάχην ἀρχιστράτηγος τῶν Ἑλλήνων ἠξίωσεν ἀλαζονικῶς νὰ ἐπιγραφῇ δίστιχον ἐπίγραμμα ἀπονέμον εἰς αὐτὸν καὶ μόνον τὴν τιμὴν τοῦ καταπληκτικοῦ ἐκείνου θριάμβου. Τὸ διάβημα τοῦτο κατετάραξε τοὺς Ἕλληνας. Ὁ ἀρχιστράτηγος λοιπὸν αὐτὸς μόνον, στρατὸν ὤλεσε Μήδων, ὡς διεκήρυττε τὸ δίστιχον. Καὶ οἱ στρατιῶται; Οἱ ἀφανεῖς ἐκεῖνοι ἥρωες, τἀνώνυμα ἐκεῖνα θύματα τοῦ ὑπὲρ τῆς ἐλευθερίας ἁγίου ἐνθουσιασμοῦ, τῆς πρὸς τὴν πατρίδα ἐνθέρμου ἀφοσιώσεως;
Τὸ ἄτοπον διωρθώθη καὶ ἐπὶ τῆς στήλης ἐκείνης ἐπεγράφησαν τὰ ὀνόματα τῶν Ἑλληνίδων πόλεων, αἵτινες μετέσχον τῆς ἐν Πλαταιαῖς μάχης. Τὰ ὀνόματα ταῦτα δύναταί τις καὶ σήμερον ν᾿ ἀναγνώσῃ, διότι μέρος τοῦ ἀφιερώματος ἐκείνου σώζεται νῦν εὑρισκόμενον ἐν τῇ πλατείᾳ Ἀτμεϊδὰν τῆς Κωνσταντινουπόλεως.
Ἀνάλογός τις ἐξέγερσις τρωθείσης λαϊκῆς φιλοτιμίας προεκάλεσεν, ὡς εἶνε ὀλίγοις μόνον γνωστόν,τὴν ἵδρυσιν τοῦ ἀπερίττου τῶν Ἡρώων τύμβου, ἥτις ἀνέδειξε τὸν μετ᾿ ἐπαινετῆς ἐπιμελείας καλλιεργηθέντα ἔκτοτε κῆπον τὸν Κεραμεικὸν τοῦ Μεσολογγίου.
Τὰ ὀστᾶ τῶν μεγαλωνύμων τῆς Ἐξόδου θυμάτων, λείψανα σμικρὰ ἀηττήτων τῆς Πατρίδος προμάχων, ἔκειντο ἐκεῖ ποῦ ἀποτελοῦντα ὑψηλὸν σωρόν, εἰς ὃν πολλάκις ἀνήρχοντο τῆς ἐποχῆς ἐκείνης οἱ παῖδες, σεβαστοὶ τῆς σήμερον γέροντες, οἷς ὀφείλω τὴν διήγησιν ταύτην. Ἡ ἀναρρίχησης δ᾿ ὅμως αὕτη πολλάκις ἐγίνετο κατά παραγγελίαν εὐλαβῶν ξένων προσκυνητῶν, οἵτινες κατὰ τὰ πρῶτα μετὰ τὴν ἀπελευθέρωσιν ἔτη ἦσαν συνήθεις ἐν Μεσολογγίῳ. Οὗτοι λοιπὸν προέτρεπον τοὺς εἰρημένους παῖδας ν᾿ ἀνέρχωνται ἐπὶ τοῦ σωροῦ ἐκείνου καὶ ν᾿ ἀνευρίσκωσιν ὀστᾶ φέροντα πολλὰ ἴχνη τραυμάτων, -καὶ τοιαῦτα ὀστᾶ ἦσαν πολυπληθῆ,- ἅτινα παρελάμβανον μεθ᾿ ἑαυτῶν ὡς ἱερὰ κειμήλια οἱ εὐγενεῖς ἐκεῖνοι θαυμασταὶ τοῦ ἡρωϊσμοῦ καὶ τῆς ὑπὲρ πατρίδος θυσίας.
Ἡ εὐσεβὴς αὕτη... ἱεροσυλία ἐξηκολούθησεν ἀδιάκοπος μέχρι τοῦ ἔτους 1836. Τότε διαταγῇ τῆς Κυβερνήσεως ἤρξατο ἡ ἵδρυσις τοῦ ἐν τῷ Ἡρώῳ μνημείου τοῦ Μπότσαρη. Τοῦτο ἐξηρέθισε σφόδρα τοὺς κατοίκους τοῦ Μεσολογγίου· οὐχὶ βεβαίως διότι τὰ τίμια τοῦ ἱεροῦ ἀγῶνος λείψανα δὲν ἐλάτρευον τὸν ἀθάνατον συναγωνιστήν, ἢ διότι δὲν ἔκρινον ἱερὰν τῆς ἐλευθερωθείσης Πατρίδος ὑποχρέωσιν νὰ γεραίρῃ τοὺς ἡρωϊκοὺς τῆς ἐλευθερίας αὐτῆς ἐργάτας· πᾶν τουναντίον ἡ τελεία συναίσθησις τῆς ὑποχρεώσεως ταύτης ἐπλήρου πικρίας τὴν μεγάλην καρδίαν τῶν ἀφελῶν ἐκείνων καὶ τραχέων πολεμιστῶν, ἀναλογιζομένων ὅτι θὰ ἦτο χειρίστη ἐκδήλωσις τῆς ὑποχρεώσεως ταύτης οἵα δήποτε μονομερής αὐτῆς καὶ ἄνισος ἐκπλήρωσις. Ἐφ᾿ ὅσον τὰ ὀστᾶ τῆς ἀειμνήστου ἐκείνης φρουράς, ἧς ἡ πολιορκία καὶ ἔξοδος ἔμειναν μοναδικὰ ἐν τῇ ἱστορίᾳ, ἐφθείροντο ἐκεῖ ὑπὸ τὰς διηνεκεῖς τῆς ἀτμοσφαίρας ἐπηρείας, οὐδαμῶς ἐπετρέπετο κατὰ τὴν αὐστηρὴν ἀλλὰ δικαίαν λογικὴν τῶν ἐπιζησάντων συμπολεμιστῶν νὰ γένηται σκέψις περὶ ἱδρύσεως ἄλλου μνημείου, ὅσον δήποτε καὶ ἂν ἦτο ἐπιβεβλημένη καὶ αὕτη. Καὶ ἐπειδὴ ἡ λαϊκὴ ὀργὴ ἅπαξ ὑπεκκαυθεῖσα δὲν δύναται κατόπιν εὐκόλως νὰ περιορισθῇ ἐντὸς τῶν προσηκόντων ὁρίων, οἱ ἐργάται οἱ εἰς τὸ εἰρημένον μνημεῖον ἐργαζόμενοι τάχιστα κατενόησαν, ὅτι ἡ ἐξακολούθησις αὐτοῦ παρὰ τὴν καθ᾿ ἑκάστην χορηγουμένην αὐτοῖς στρατιωτικὴν βοήθειαν ἦτο πάντως ἀδύνατος ἄνευ κινδύνου τῆς ἰδίας ζωῆς. Ταῦτα πάντα διεμηνύθησαν τοῖς ἁρμοδίοις, οἷς ἐνεποίησαν τὴν προσήκουσαν αἴσθησιν. Μετ' ὀλίγον πλήρεις ἱερᾶς χαρᾶς ἐμάνθανον οἱ ἐπιζῶντες ἥρωες τοῦ Μεσολογγίου, ὅτι εὐπρεπὴς τύμβος ἔμελλε νὰ καλύψῃ τὰ ὀστᾶ συναγωνιστῶν ἀθανάτου μνήμης.
Δύο σχέδια ὑπεβλήθησαν τότε ὑπὸ τὴν ὑψηλὴν ἔγκρισιν τοῦ Βασιλέως· τοῦ ἑνὸς βάσεις ὑπέκειτο ὁ Ἑλληνικὸς προϊστορικὸς τάφος, τὸ δ᾿ ἕτερον εἶχεν Αἰγυπτιακὴν τὴν προέλευσιν. Ἐξ αὐτῶν προεκρίθη διὰ λόγους, ὑποθέτω, καλλιτεχνικοὺς τὸ δεύτερον· δὲν ἔμεινεν δ᾿ ὅμως ἐν τῇ παρόδῳ τῶν ἐτῶν ἄνευ τροποποιήσεων, αἵτινες, μικραί καθ᾿ ἑαυτὰς, φαίνονται ἐν τούτοις τῷ εἰδότι πρόδηλοι ἀλλοιώσεις τοῦ ἀρχικοῦ οἰκοδομήματος. Τούτων τελευταία εἶνε ἡ πρό τινων ἐτῶν γενομένη προσθήκη ἐπὶ τῆς κορυφῆς τοῦ κωνοειδοῦς τύμβου σταυροῦ μαρμαρίνου, εὐσεβοῦς δωρεᾶς τῆς ἡμετέρας Βασιλίσσης.
Ἐν Μεσολογγίῳ μηνὶ Ὀκτωβρίῳ 1910
ΚΩΝΣΤ. Ν. ΓΙΑΝΝΟΥΤΣΟΣ
Γυμνασιάρχης ἐν Μεσολογγίῳ